Sterkte innovatiesysteem bepaalt crisisgevoeligheid van regio’s
Innovatie heeft de werkgelegenheid ondersteund, zowel tijdens de economische neergang als in de nasleep ervan. De meest veerkrachtige regio’s zijn regio’s met een sterke prestatie in de drie geanalyseerde intellectuele eigendomsrechten (IPR’s); octrooien, handelsmerken en ontwerp. Regionale innovatiesystemen die technologie-intensieve innovatie in de industrie koppelen aan een sterke dienstenintensieve sector zijn het beste uit de economische crisis gekomen, constateert een rapport ‘How to survive an economic crisis’ (2019) van het JRC. De verschillen tussen Europese regio’s zijn zo de laatste jaren groter geworden. Hierbij gaat het niet automatisch om verschillen tussen Oost- en West-Europa. Ook in Oost-Europa zijn er regio’s die hun innovatieprestaties voortdurend hebben verbeterd en daardoor economisch beter presteren.
Innovatieproces is veranderd
Het rapport gaat in op twee belangrijke verschijnselen, die de Europese cohesie vandaag de dag in gevaar brengt. De eerste is het onderstreepte proces van structurele verandering dat de hele wereldeconomie het afgelopen decennium heeft gekenmerkt, aangedreven door technologische verandering en internationale integratie.
De tweede is de Grote Depressie die in 2008 van start ging. De economische systemen in de meeste ontwikkelde landen hebben een grote overgang ondergaan van een economisch paradigma, dat zich concentreert op de productiesector in combinatie met de Fordistische productiewijze als motor van productiviteit, innovatie en het scheppen van banen, naar een op service gebaseerde economie georganiseerd rond flexibele specialisatie en snel aanpassende innovatieprocessen.
In de Schumpeteriaanse wereld, geschetst in ‘Capitalism, Socialism and Democracy’ (1942), waren grote bedrijven de motor achter technologische innovatie, ontwikkeld in grote R & D-laboratoria. De weg is echter nu geëffend voor de opkomst van flexibele en lean organisaties, die leren en innoveren door te vertrouwen op een aantal van verschillende bronnen, zowel intern als extern van het bedrijf (Chesbrough et al., 2008; Freeman, 1998; Lundvall, 1998). De generatie van wetenschap als de motor van technologische innovatie heeft ook grote veranderingen ondergaan, waarbij ze van het zogenaamde lineaire model van innovatie zijn overgestapt op complexere en interactievere productiewijzen (Archibugi en Filippetti, 2015; Gibbons et al., 1994; Leydesdorff en Etzkowitz, 1996; Rosenberg, 1994; Stokes, 1997).
Concurrentievermogen van regio’s
Dit proces van structurele verandering werd tegelijkertijd beïnvloed en versterkt door een grotere internationale integratie. In het nieuwe globaliseringsparadigma vindt het grootste deel van de grensoverschrijdende circulatie van goederen en kennis plaats binnen de wereldwijde waardeketens van grote transnationale bedrijven, die de ruimte internationaal opzoeken naar de meest geschikte locatie voor hun productie van goederen en kennis. Als gevolg hiervan zijn de bronnen van economische ontwikkeling van regio’s, steden en perifere gebieden opmerkelijk veranderd.
Het bouwen van infrastructuren en het pompen van overheidsgeld is niet langer een uitvoerbaar beleid. De convergentie van de arbeidsproductiviteit in de Europese landen en regio’s is in feite voornamelijk aangestuurd door middel van accumulatie van vast kapitaal; daarentegen zijn achterblijvende regio’s er niet in geslaagd hun technologiekloof met de meer geavanceerde regio’s te dichten (Filippetti en Peyrache, 2015, 2013).
De zoektocht naar het concurrentievermogen van plaatsen heeft de nadruk gelegd op de behoefte aan meer op maat gesneden beleid dat het endogene proces van economische groei zou kunnen bevorderen. Deze accentverschuiving is goed zichtbaar in het cohesiebeleid, dat steeds meer aandacht heeft gekregen, tot een beleid gericht op immateriële investeringsvormen, zoals innovatie, menselijk kapitaal, clusterbeleid, bedrijfstak-universiteitsverbanden en, meer recentelijk, een nadruk op instellingen.
De ‘bottomline’ van deze beleidsverschuiving is de algemene nadruk op het zogenaamde plaatsgebonden beleid (Barca et al., 2012). Een recent rapport opgesteld voor de Europese Commissie betoogt dat, aangezien “regionale economische divergentie een bedreiging is geworden voor de economische vooruitgang, sociale cohesie en politieke stabiliteit in Europa”, het nodig is om verschillend ontwikkelingsbeleid te ontwikkelen afhankelijk van het type regio.
Wat maakt een regio veerkrachtig?
In een wereld die wordt gekenmerkt door snelle en voortdurende verandering, is het vermogen van het regionale economische systeem om exogene schokken te beheersen steeds meer een aandachtspunt voor beleidsmakers. De huidige prangende vraag is dus: wat maakt een regio meer (of minder) veerkrachtig? De kern van de vraag is of het beter is om een economische crisis het hoofd te bieden als een regio sterk gespecialiseerd is, of door een zekere mate van variëteit in de industriële structuur te hebben. Het argument is dat in het laatste geval regionale economische systemen beter gepositioneerd zijn om zich aan te passen en af te stappen van industrieën en sectoren, die getroffen zijn door de crisis, in meer winstgevende sectoren.
Dit rapport introduceert in dit debat de rol van innovatie als een bron van regionale veerkracht. Ze baseren hun hypothesen op een argument van Schumpeter lang geleden in een artikel, dat relatief verwaarloosd is vergeleken met de andere werken van de Oostenrijkse econoom. In zijn artikel “Het creatieve antwoord in de geschiedenis” maakt Schumpeter een belangrijk onderscheid over de manier waarop economieën reageren op wat we vandaag zouden kunnen omschrijven als exogene verandering, en dat door Schumpeter werd gedefinieerd als een “verandering in de gegevens”.
Schumpeter maakte onderscheid tussen adaptieve respons en creatieve respons. De eerste is een reactie op een verandering “zoals de traditionele theorie beschrijft”; dit is een vorm van verandering die van tevoren kan worden voorspeld aan de hand van de huidige economische theorieën. Een creatieve reactie daarentegen is wanneer “de economie of een bedrijfstak of sommige bedrijven in een sector iets anders doen, iets dat buiten het bereik van de bestaande praktijk valt”. Volgens Schumpeter heeft de creatieve reactie drie kenmerken. Ten eerste kan het alleen achteraf worden begrepen. Ten tweede vormt het economische pad zich op de lange termijn. Ten derde heeft het iets te maken met het niveau van menselijk kapitaal en zijn gedrag, vooral het gedrag van de ondernemers.
Meetindicatoren voor het innovatieprofiel
Het onderzoek baseert haar bevindingen op het onderzoeken van drie meetindicatoren: patenten, handelsmerken en ontwerpen. Octrooien kunnen worden geïnterpreteerd als een indicator van technologische innovatie, handelsmerken als een indicator van innovatie in de kennisintensieve dienstverlening (KIBS) en ontwerpregistraties als een indicator van innovatie in middelgrote en low-tech industrieën in de productiesector. Een regio met betere octrooiprestaties in vergelijking met andere is meer gericht op technologische ontwikkeling en kan als hightech worden beschouwd; omgekeerd is een relatief sterkere regio in het handelsmerk meer gericht op de ‘zachte’ kennis dan op de technologische.
In eerdere blogs heb ik kanttekeningen geplaatst bij rankings van landen op basis van dit soort indicatoren, echter door de toepassing in dit onderzoek, kan dit deze keer in een ander licht worden gezien. Ze hebben in dit onderzoek gekeken naar de correlatie tussen de indicatoren.
In de periode 2007-2016 is er een kwalitatieve omvorming geweest in de innovatieprofielen van Europese regio’s. Er is een algemene trend naar voren gekomen die bevestigt dat veel regio’s uit centraal en oost-Europa hun relatieve prestaties hebben behaald voor alle drie de indicatoren van innovatie. Dit suggereert een algemene trend van deze landen om hun innovatieactiviteit te verbeteren, zowel met betrekking tot technologische innovatie, diensteninnovatie en ontwerpgerichte innovatie. Naast deze algemene convergentietrend verschijnt er ook een ander kwalitatief patroon. Er is een aanzienlijk aantal regio’s die hun scores in de ene indicator hebben verbeterd en in een andere zijn afgenomen. Een proces van servitization van de economie is ook van invloed op de onderliggende innovatie-activiteiten van de regio’s, die als gevolg daarvan doorgaans sterker innoveren dan de kennisintensieve sector.
Het rapport onderzoekt ook in hoeverre innovatie bijdraagt aan het veerkrachtiger maken van Europese regio’s door te kijken naar de rol van innovatie op de regionale werkgelegenheidsprestaties tijdens de economische recessie 2009-2010 (weerstand) en hun vermogen tot herstel in de nasleep van de crisis tijdens de periode 2010-2016 (reactie). De resultaten tonen het gebrek aan duidelijke geografische patronen van zowel resistentie als reactie, afgezien van een algemeen gebrek aan reactievermogen in de regio’s uit het zuiden van Europa. Innovatie heeft de werkgelegenheid helpen ondersteunen, zowel tijdens de economische neergang als in de nasleep ervan. Met name de meest veerkrachtige regio’s zijn regio’s met een sterke prestatie op het gebied van octrooien, handelsmerken en ontwerp. Dit suggereert een aantal comparatieve voordelen voor die regionale innovatiesystemen die technologie-intensieve innovatie in productie combineren met een sterke service-intensieve sector.